Podstawy języka

Tutaj krótko przedstawiamy język esperanto. Ponieważ potrzeba zbyt dużo miejsca na opisanie całego języka, ograniczymy prezentację do liter, słów i słowotwórstwa. (Żeby zapoznać się z całą gramatyką, kursami, ćwiczeniami i słownikami, polecamy wielojęzyczny portal www.lernu.net.)

Litery i wymowa

W esperanto używa się 28 liter, z czego 5 oznacza samogłoski:

a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z

Dużą zaletą jest to, że każdą literę wymawiamy mniej więcej tak samo we wszystkich słowach, a słowa wymawiamy zawsze tak, jak są zapisane. Dlatego jeżeli wiemy, jak dane słowo się wymawia, to potrafimy je zapisać. Akcent, tak jak w języku polskim, pada zawsze na przedostatnią sylabę, na przykład: hUndo, internacIa, flOro

Słownictwo

Rdzenie wyrazów w esperanto pochodzą z różnych języków, w ok. 75% z języków romańskich, w ok. 20% z germańskich, a w ok. 5% z innych języków. Zamenhof starał się wybierać te rdzenie wyrazów, które już są znane z wielkich języków europejskich. Oto kilka przykładów:

• z łaciny: sed (ale), tamen (jednak), okulo (oko), akvo (woda)
• z francuskiego: dimanĉo (niedziela), fermi (zamknąć), ĉevalo (koń), butiko (sklepik)
• z włoskiego: ĉielo (niebo), fari (robić), voĉo (głos)
• z wielu romańskich: facila (łatwy), fero (żelazo), tra (przez), verda (zielony)
• z niemieckiego: baldaŭ (wkrótce), bedaŭri (żałować), jaro (rok), nur (tylko)
• z angielskiego: birdo (ptak), suno (słońce), ŝarko (rekin), teamo (zespół)
• z polskiego: celo (cel), ĉu (czy), krado (krata), luti (lutować)

W esperanto wiele słów nie istnieje jako rdzenie, tylko jako złożenia. Na przykład nie ma rdzenia dla wyrazu “nóż”, ale używa się rdzenia tranĉ- (ciąć) z przyrostkiem -il-, który oznacza narzędzie i końcówką -o, wskazującą na rzeczownik. Po złożeniu otrzymujemy tranĉilo. Inne przykłady z przyrostkiem -il-: tondilo (nożyczki), ŝraŭbilo (śrubokręt), skribilo (przyrząd do pisania), retumilo (przeglądarka internetowa), ludilo (zabawka).

Końcówki wyrazów

Ciekawą sprawą w esperanto jest istnienie określonych końcówek wyrazów, które możemy zastosować do każdego rdzenia. Na przykład jeśli weźmiemy rdzeń somer- i dodamy do niego końcówkę o (która oznacza rzeczownik) otrzymamy somero (lato), ale jeśli dodamy a, która wskazuje na przymiotnik, powstaje słowo somera (letni) a dodanie e, tworzącego przysłówki, powoduje powstanie słowa somere (latem). Końcówka j jest stosowana do tworzenia liczby mnogiej: someroj (lata – pory roku).

En Italio estas varmaj someroj. – (We Włoszech są ciepłe lata.)
Somere mi ŝatas bicikli. – (Latem lubię jeździć rowerem)
Kia bela somera robo. – (Jaka ładna letnia sukienka.)

-o dla rzeczowników: Rzeczownik to część mowy nazywająca obiekty albo zjawiska. Rzeczownik odpowiada na pytania “Kto? Co?” Np.: homo (człowiek), ideo (pomysł), nomo (imię, nazwa), domo (dom).

-a dla przymiotników: Przymiotnik opisuje rzeczownik. Przymiotnik odpowiada na pytanie “Jaki? Jaka? Jakie?” Np.: bela (ładny), bona (dobry), longa (długi), varma (ciepły), interesa (ciekawy).

-e dla przysłówków: Przysłówki opisują czasownik, przymiotnik, inny przysłówek albo całe zdanie. Np.: bele (ładnie), longe (długo), bone (dobrze), interese (ciekawie). (Jest też kilka przysłówków, które nie kończą się na -e, tak zwane przysłówki pierwotne.)

-j dla liczby mnogiej: Liczba mnoga oznacza, że mówimy o więcej niż jednej rzeczy. Np.: homoj (ludzie), ideoj (pomysły), grandaj domoj (duże domy), varmaj someroj (ciepłe lata).

-n dla biernika: Wyraz w bierniku jest to ten, do którego kierowana jest czynność wyrażona w zdaniu. Na przykład w zdaniu Ŝi amas lin. (Ona kocha go.) “lin” (go) występuje w bierniku.

-i, -is, -as, -os, -us, -u dla czasowników: Końcówki, które dotyczą czasowników:

• -i dla bezokolicznika, np.: vidi (widzieć), kanti (śpiewać), ridi (śmiać się)
• -is dla czasu przeszłego, np.: vidis (widział), kantis (śpiewał), ridis (śmiał się)
• -as dla czasu teraźniejszego, np.: vidas (widzi), kantas (śpiewa), ridas (śmieje się)
• -os dla czasu przyszłego, np.: vidos (będzie widzieć), kantos (będzie śpiewać), ridos (będzie się śmiać)
• -us dla trybu warunkowego, np.: vidus (widziałby), kantus (śpiewałby), ridus (śmiałby się)
• -u dla trybu rozkazującego, np.: vidu (spójrz), kantu (śpiewaj), ridu (śmiej się)

Te końcówki czasowników są stosowane ze wszystkimi czasownikami, a więc nie ma czasowników nieregularnych w esperanto. Ciekawe, prawda?

Słowotwórstwo

Ten sam rdzeń może w esperanto tworzyć wiele słów w kombinacji z różnymi przedrostkami (prefiksami), przyrostkami (sufiksami) i końcówkami. To oznacza, że nie trzeba uczyć się tak wielu słów jak w innych językach, bo łatwo się je tworzy używając prefiksów i sufiksów.

Istnieje możliwość stosowania różnych końcówek:

interes’ =>
intereso – zainteresowanie
interesoj – zainteresowania
interesa – interesujący, ciekawy
interese – interesująco, ciekawie
interesi – interesować

Przy pomocy różnych prefiksów (przedrostków) i sufiksów (przyrostków) można tworzyć więcej słów z tego samego rdzenia. W esperanto istnieje 10 prefiksów i 32 sufiksy, oto kilka przykładów:

• mal- tworzy logiczne przeciwieństwo: bona – malbona (dobry – zły), juna – maljuna (młody – stary), fermi – malfermi (zamykać – otwierać)
• -ej- wskazuje miejsce: lerni – lernejo (uczyć się – szkoła), loĝi – loĝejo (mieszkać – mieszkanie),vendi – vendejo (sprzedawać – sklep)
• -in- tworzy rodzaj żeński: knabo – knabino (chłopiec – dziewczyna), frato – fratino (brat – siostra), viro – virino (mężczyzna – kobieta)
• -ul- wskazuje osobę: juna – junulo (młody – młodzieniec), sprita – spritulo (sprytny – spryciarz), stulta – stultulo (głupi – głupiec)

“System afiksów w esperanto to jeden z najwspanialszych pomysłów Zamenhofa.”

John Wells, profesor fonetyki

W swojej książce Lingvistikaj aspektoj de Esperanto (Lingwistyczne aspekty esperanta) profesor Wells dokonuje zastanawiającego porównania między uczeniem się angielskiego i esperanta. W porównaniu tym zakłada, że dwóch uczniów, którzy już znają podstawy angielskiego lub esperanta, uczy się słowa “jeść” z wyrazami pochodnymi. Dzięki prefiksom i sufiksom (które uczeń esperanta już zna) stosunkowo łatwo jest nauczyć się nowych słów w tym języku, natomiast dla uczącego się języka angielskiego jest nieco trudniej… Zobaczmy:

Uczący się esperanta praktycznie od razu rozpoznaje słowa w powyższym przykładzie, ponieważ są one złożeniami rdzenia manĝ-, końcówki wyrazu i różnych prefiksów i sufiksów, które uczeń już zna. Uczący się angielskiego musi trochę się napocić, zanim zapamięta te słowa, nauczy się wymowy i sposobu zapisu. Podobny przykład moglibyśmy przedstawić na temat prawie każdego podstawowego słowa potrzebnego, żeby móc się porozumieć w międzynarodowych kontaktach. Dlatego może teraz łatwiej będzie Ci sobie wyobrazić, dlaczego wielokrotnie łatwiej jest nauczyć się esperanta niż angielskiego…

Kilka zdań w esperanto

Saluton! – Cześć!
Bonan tagon! – Dzień dobry!
Kiel vi nomiĝas? – Jak się nazywasz?
Mia nomo estas… – Mam na imię…
Kiel vi fartas? – Jak się masz?
Mi fartas bone. – Czuję się dobrze.
Kie vi loĝas? – Gdzie mieszkasz?
Mi loĝas en… – Mieszkam w…
Mi ĝojas renkonti vin. – Cieszę się, że cię spotkałem.
Ankaŭ mi! – Ja również!
Bonege! – Wspaniale!

Jeśli chcesz posłuchać esperanta, polecamy radio internetowe Muzaiko: muzaiko.info,
audycje Polskiego Radia Internetowego w esperanto: retradio.posterous.com oraz audycje Varsovia Vento: www.podkasto.net.

To jest fragment broszury “Odkryj Esperanto – fascynujący język”. Aby dowiedzieć się więcej przejdź na stronę do poczytania.