Tutaj krótko przedstawiamy język esperanto. Ponieważ potrzeba zbyt dużo miejsca na opisanie całego języka, ograniczymy prezentację do liter, słów i słowotwórstwa. (Żeby zapoznać się z całą gramatyką, kursami, ćwiczeniami i słownikami, polecamy wielojęzyczny portal www.lernu.net.)

Litery i wymowa

W esperanto używa się 28 liter, z czego 5 oznacza samogłoski:

a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z

Dużą zaletą jest to, że każdą literę wymawiamy mniej więcej tak samo we wszystkich słowach, a słowa wymawiamy zawsze tak, jak są zapisane. Dlatego jeżeli wiemy, jak dane słowo się wymawia, to potrafimy je zapisać. Akcent, tak jak w języku polskim, pada zawsze na przedostatnią sylabę, na przykład: hUndo, internacIa, flOro

Słownictwo

Rdzenie wyrazów w esperanto pochodzą z różnych języków, w ok. 75% z języków romańskich, w ok. 20% z germańskich, a w ok. 5% z innych języków. Zamenhof starał się wybierać te rdzenie wyrazów, które już są znane z wielkich języków europejskich. Oto kilka przykładów:

  • z łaciny: sed (ale), tamen (jednak), okulo (oko), akvo (woda)
  • z francuskiego: dimanĉo (niedziela), fermi (zamknąć), ĉevalo (koń), butiko (sklepik)
  • z włoskiego: ĉielo (niebo), fari (robić), voĉo (głos)
  • z wielu romańskich: facila (łatwy), fero (żelazo), tra (przez), verda (zielony)
  • z niemieckiego: baldaŭ (wkrótce), bedaŭri (żałować), jaro (rok), nur (tylko)
  • z angielskiego: birdo (ptak), suno (słońce), ŝarko (rekin), teamo (zespół)
  • z polskiego: celo (cel), ĉu (czy), krado (krata), luti (lutować)

W esperanto wiele słów nie istnieje jako rdzenie, tylko jako złożenia. Na przykład nie ma rdzenia dla wyrazu „nóż”, ale używa się rdzenia tranĉ- (ciąć) z przyrostkiem -il-, który oznacza narzędzie i końcówką -o, wskazującą na rzeczownik. Po złożeniu otrzymujemy tranĉilo. Inne przykłady z przyrostkiem -il-: tondilo (nożyczki), ŝraŭbilo (śrubokręt), skribilo (przyrząd do pisania), retumilo (przeglądarka internetowa), ludilo (zabawka).

Końcówki wyrazów

Ciekawą sprawą w esperanto jest istnienie określonych końcówek wyrazów, które możemy zastosować do każdego rdzenia. Na przykład jeśli weźmiemy rdzeń somer- i dodamy do niego końcówkę o (która oznacza rzeczownik) otrzymamy somero (lato), ale jeśli dodamy a, która wskazuje na przymiotnik, powstaje słowo somera (letni) a dodanie e, tworzącego przysłówki, powoduje powstanie słowa somere (latem). Końcówka j jest stosowana do tworzenia liczby mnogiej: someroj (lata – pory roku).

En Italio estas varmaj someroj. – (We Włoszech są ciepłe lata.)
Somere mi ŝatas bicikli. – (Latem lubię jeździć rowerem)
Kia bela somera robo. – (Jaka ładna letnia sukienka.)

-o dla rzeczowników: Rzeczownik to część mowy nazywająca obiekty albo zjawiska. Rzeczownik odpowiada na pytania „Kto? Co?” Np.: homo (człowiek), ideo (pomysł), nomo (imię, nazwa), domo (dom).

-a dla przymiotników: Przymiotnik opisuje rzeczownik. Przymiotnik odpowiada na pytanie „Jaki? Jaka? Jakie?” Np.: bela (ładny), bona (dobry), longa (długi), varma (ciepły), interesa (ciekawy).

-e dla przysłówków: Przysłówki opisują czasownik, przymiotnik, inny przysłówek albo całe zdanie. Np.: bele (ładnie), longe (długo), bone (dobrze), interese (ciekawie). (Jest też kilka przysłówków, które nie kończą się na -e, tak zwane przysłówki pierwotne.)

-j dla liczby mnogiej: Liczba mnoga oznacza, że mówimy o więcej niż jednej rzeczy. Np.: homoj (ludzie), ideoj (pomysły), grandaj domoj (duże domy), varmaj someroj (ciepłe lata).

-n dla biernika: Wyraz w bierniku jest to ten, do którego kierowana jest czynność wyrażona w zdaniu. Na przykład w zdaniu Ŝi amas lin. (Ona kocha go.) „lin” (go) występuje w bierniku.

-i, -is, -as, -os, -us, -u dla czasowników: Końcówki, które dotyczą czasowników:

  • -i dla bezokolicznika, np.: vidi (widzieć), kanti (śpiewać), ridi (śmiać się)
  • -is dla czasu przeszłego, np.: vidis (widział), kantis (śpiewał), ridis (śmiał się)
  • -as dla czasu teraźniejszego, np.: vidas (widzi), kantas (śpiewa), ridas (śmieje się)
  • -os dla czasu przyszłego, np.: vidos (będzie widzieć), kantos (będzie śpiewać), ridos (będzie się śmiać)
  • -us dla trybu warunkowego, np.: vidus (widziałby), kantus (śpiewałby), ridus (śmiałby się)
  • -u dla trybu rozkazującego, np.: vidu (spójrz), kantu (śpiewaj), ridu (śmiej się)

Te końcówki czasowników są stosowane ze wszystkimi czasownikami, a więc nie ma czasowników nieregularnych w esperanto. Ciekawe, prawda?

Słowotwórstwo

Ten sam rdzeń może w esperanto tworzyć wiele słów w kombinacji z różnymi przedrostkami (prefiksami), przyrostkami (sufiksami) i końcówkami. To oznacza, że nie trzeba uczyć się tak wielu słów jak w innych językach, bo łatwo się je tworzy używając prefiksów i sufiksów.

Istnieje możliwość stosowania różnych końcówek:

interes’ =>
intereso – zainteresowanie
interesoj – zainteresowania
interesa – interesujący, ciekawy
interese – interesująco, ciekawie
interesi – interesować

Przy pomocy różnych prefiksów (przedrostków) i sufiksów (przyrostków) można tworzyć więcej słów z tego samego rdzenia. W esperanto istnieje 10 prefiksów i 32 sufiksy, oto kilka przykładów:

  • mal- tworzy logiczne przeciwieństwo: bona – malbona (dobry – zły), juna – maljuna (młody – stary), fermi – malfermi (zamykać – otwierać)
  • -ej- wskazuje miejsce: lerni – lernejo (uczyć się – szkoła), loĝi – loĝejo (mieszkać – mieszkanie),vendi – vendejo (sprzedawać – sklep)
  • -in- tworzy rodzaj żeński: knabo – knabino (chłopiec – dziewczyna), frato – fratino (brat – siostra), viro – virino (mężczyzna – kobieta)
  • -ul- wskazuje osobę: juna – junulo (młody – młodzieniec), sprita – spritulo (sprytny – spryciarz), stulta – stultulo (głupi – głupiec)

„System afiksów w esperanto to jeden z najwspanialszych pomysłów Zamenhofa.”

John Wells, profesor fonetyki

W swojej książce Lingvistikaj aspektoj de Esperanto (Lingwistyczne aspekty esperanta) profesor Wells dokonuje zastanawiającego porównania między uczeniem się angielskiego i esperanta. W porównaniu tym zakłada, że dwóch uczniów, którzy już znają podstawy angielskiego lub esperanta, uczy się słowa „jeść” z wyrazami pochodnymi. Dzięki prefiksom i sufiksom (które uczeń esperanta już zna) stosunkowo łatwo jest nauczyć się nowych słów w tym języku, natomiast dla uczącego się języka angielskiego jest nieco trudniej… Zobaczmy:

W esperanto Po angielsku Po polsku
manĝi to eat jeść
manĝas eats je
manĝis ate jadł
manĝos will eat będzie jadł
manĝo a meal posiłek
manĝaĵo food jedzenie, pożywienie
manĝado eating odżywianie się
manĝejo dining hall/room jadalnia
manĝujo container for food naczynie na jedzenie
manĝiloj silverware sztućce
manĝebla edible jadalny
manĝinda worth eating warty zjedzenia
manĝeti to snack przekąsić
manĝegi to feast pożerać
manĝaĉi to eat badly obżerać się
manĝema interested in eating łakomy
manĝanto eater, diner jedzący

Uczący się esperanta praktycznie od razu rozpoznaje słowa w powyższym przykładzie, ponieważ są one złożeniami rdzenia manĝ-, końcówki wyrazu i różnych prefiksów i sufiksów, które uczeń już zna. Uczący się angielskiego musi trochę się napocić, zanim zapamięta te słowa, nauczy się wymowy i sposobu zapisu. Podobny przykład moglibyśmy przedstawić na temat prawie każdego podstawowego słowa potrzebnego, żeby móc się porozumieć w międzynarodowych kontaktach. Dlatego może teraz łatwiej będzie Ci sobie wyobrazić, dlaczego wielokrotnie łatwiej jest nauczyć się esperanta niż angielskiego…

Kilka zdań w esperanto

Saluton! – Cześć!
Bonan tagon! – Dzień dobry!
Kiel vi nomiĝas? – Jak się nazywasz?
Mia nomo estas… – Mam na imię…
Kiel vi fartas? – Jak się masz?
Mi fartas bone. – Czuję się dobrze.
Kie vi loĝas? – Gdzie mieszkasz?
Mi loĝas en… – Mieszkam w…
Mi ĝojas renkonti vin. – Cieszę się, że cię spotkałem.
Ankaŭ mi! – Ja również!
Bonege! – Wspaniale!

Jeśli chcesz posłuchać esperanta, polecamy radio internetowe Muzaiko: muzaiko.info,
audycje Polskiego Radia Internetowego w esperanto: retradio.posterous.com oraz audycje Varsovia Vento: www.podkasto.net.

To jest fragment broszury „Odkryj Esperanto – fascynujący język”. Aby dowiedzieć się więcej przejdź na stronę do poczytania.

Dodaj komentarz